یونسکو: چگونه صدمه گزند انسانی بر میراث جهانی ارک تبریز را توجیه می کنید. ؟
درگستره جغرافیایی ایران با رد پای اولین انسانهای ساکن در آن موسوم به مادها در آذربایجان و هگمتانه به گواه تاریخ ، بخشی از دستاوردهای بی همتای نبوغ بشری که یاد گار گذشتگان ماست خودنمایی می کنند که این آثار فاخر نشانگر تبادل ارزش‌های بشری در طول تاریخ و نماد برجسته ای از تمدن ، معماری و محل اتراق،یا تجارت و داد وستد ملل در ادوار گذشته بوده اند.که تاکنون ۲۷ اثر باارزش و قابل مباهات و فاخر تمدنی،معماری ،فرهنگی و طبیعی ایران در فهرست جهانی میراث بشری ثبت شده اند.مجموعه بازار تاریخی تبریز با ۵۵۰۰ حجره و صدهها کاروانسراو تیمچه و راسته بازار و اماکن مذهبی ،هنری ، فرهنگی، چون مسجد ، کتابخانه ، حمام ،زور خانه و..بعنوان بزرگترین سازه تجاری بهم پیوسته دنیا ،۱۳ سال پیش به ثبت میراث تمدنی بشر رسید و از آن تاریخ نگاه ملی و بین المللي به این مجموعه زیبا دوچندان شد.با این حال حفاظت ،مرمت ، بازسازی و نگهداشت آن برای بشریت در کانون توجهات قرار گرفت.وکارشناسان تاکید کردند که حریم های حفاظتی،بصری و کاربردی آن باید همواره مد نظر اهالی کسبه ، صاحبان حرف ، صنوف ، متولیان میراث و مدیران ملی و محلی قرار گیرد.اخیرا در اقدامی نسنجیده و در اثر پافشاری برخی از بازاریان بانفوذ مقرر شده بود که گازرسانی به بخش کوچکی از آن بعنوان پایلوت آغاز شود تا بعدها به گستره بازار ترمیم یابدکه البته مدیران میراث و فرماندار میانه رو و جدی شهرمان قلبا با این عمل موافق نبودند که پس از جلسه کمیته گردشگری خانه توسعه آذربایجان و پس از سخنان دلسوزانه دکتر سبحان اللهی و با رایزنی های لازم و هشدار های رسانه ها و کارشناسان مربوطه این کار ناپخته مسکوت ماند که باید از درایت دکتر رحمتی استاندار جوان و پر تلاش استانمان در این رابطه نیز قدردانی شود. مع الوصف باید به اطلاع همشهریان ، بازاریان و همینطور مسئولان محلی رسانده شود همانطوریکه واقفند هر گونه دخل و تصرف در کارکرد و ارائه خدمات رفاهی در بازار تبریز باید با ضوابط میراث جهانی یونسکو عجین و منطبق شود و خطر آتش سوزی و بهم خوردن بافت داخل بازار در صورت گازرسانی و جایگزینی استفاده از برق در مجموعه بازار همواره بعنوان حفاظت اصولی از این مجموعه تاریخی مد نظر همه ما باشد. و بد نیست چنین سهل انگاری هایمان را در جاهای دیگر کشورمان در گذشته مرور کنیم و درس عبرت گیریم که نمونه آن داستان واقعی نقش جهان اصفهان است.در دهه ۷۰ شهرداری اصفهان ناشیانه تن به ساخت برجی ۱۳ طبقه در ۸۰۰ متری میدان تاریخی نقش جهان که ثبت جهانی شده است داد که پس از ساخت و اتمام و بهره برداری ،کارشناسان یونسکو ،بدلیل عدم مراعات ضوابط حفظ حریم آثارو حریم منظر این اثر را در فهرست،میراث در خطر جهانی قرار دادند و امکان خارج شدن نقش جهان از فهرست،میراث،بشری قوت گرفت و شنیدن آن شاید برای ما تبریزی ها عبرت انگیز باشد تا از مجموعه زیبای بازار خود با جان و دل مواظبت بیشتر کنیم.
ارگ جهان‌نما یا برج جهان‌نما نام بنایی است که توسط شهرداری اصفهان در حوالی میدان امام حسین اصفهان در نزدیکی محل بنای صفوی تخریب‌شدهٔ کوشک جهان‌نما ساخته شد و به لحاظ قرارگیری در منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان، با تهدید سازمان جهانی یونسکو مبنی خارج کردن میدان نقش جهان اصفهان از فهرست ثبت شده جهانی طبقاتی از آن تخریب گردید. این بنا در سال ۱۳۷۵ با تخریب کاروانسرای تاریخی «تحدید» که به عنوان بخشی از مجموعه چهار باغ اصفهان در سال ۱۳۱۰ ه.ش به شماره ۱۰۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، با کاربری تجاری و فرهنگی احداث گردید.به لحاظ آنکه بلندی این بنا در منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان قرار داشت، یونسکو در سال ۱۳۸۰ برای اولین بار موضوع قرار دادن میدان نقش جهان را در فهرست میراث در خطر مطرح نمود. ارتفاع اولیه ساختمان تجاری جهان نما حدود ۵۰ متر بود. این بنا در فاصله ۸۰۰متری میدان نقش جهان قرار دارد. بازرسان یونسکو پس از بازرسی از محل اعلام کردند «خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان‌نما اقدام نماید.» موضوع به قدری جدی شد که به هیات دولت کشیده شد که سید محمد خاتمی در نامه‌ای به رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دستور داد خواسته بحق یونسکو را در اصفهان اجرا کند و بالاخره علیرغم مخالفت شورای شهر و شهرداری و کسبه و صاحبان برج جهان نما این اقدام عملی شد و میدان نقش جهان با درایت دولت وقت از فهرست میراث در خطر جهانی خارج شد. اما در اینجا ذکر یک خاطره واقعی و مستند از سهل انگاری در حفظ میراث جهانی اینبار در باره ارک ۷۰۰ ساله تاریخی تبریز که روزگاری با دینامت بدنبال تخریب بخشی از آن در تبریز بودیم خالی از لطف نباشد تا بيشتر از میراث بشری خود چون مجموعه زیبای بازار تبریز حفاظت و در نگهداری اش بیشتر بکوشیم.مجله
خاطرات سیاسی در شماره پاییز ۱۴۰۰ه.ش خود ۱۴ عنوان خاطرات سیاسی تاریخ معاصر ایران را از سوی کارشناسان و تحلیل گران و شاهدان عینی بازخوانی کرده است که داستان ارگ علیشاه از دیر باز تا امروز حاوی ناگفته هایی از جریان تخریب این اثر منحصر بفرد جهانی است.که چطور عده ای در تبریز به بهانه هایی واهی دست به تخریب بخشی از این اثر بزرگ ایخانی ۷۰۰ سال پیش تبریز کردند.
در این باز خوانی خاطرات وزیر وقت ارشاد سوزناک است.آنجا که می گوید.وقتی اصفهان رادر جنگ بمباران کردند ایران به یونسکو شکایت کرد که یک ترکش آن به گچ بری ایلخانی مسجد جامع اصفهان اصابت کرده است.کارشناسان یونسکو گفتند :شما خودتان بناهای ایلخانی منظور ارک تبریز را تخریب می کنید حالا یک تکه گچ بری مسجدی کنده شود به شما کمک می کند و خیلی کار بدی هم نیست؟
تاریخ تبریز مظلوم مملو از اتفاقات اگاهانه و نا اگاهانه ای است که تاکنون بر تمدن و آثار منحصر بفرد آن چه از طریق گزند روزگار و چه از طریق ناآگاهی وصدمه انسانی بر میراث بشری آن وارد شده که قابل جبران نیست.که نیاز به باز خوانی مجدد و روشنگری برای نسل مطالبه گر دارد. و تاریخ رمز گشایی خواهد کرد که چطور ارک زیبای تبریزی را به این روز انداخته اند و چطور عده ای آگاهانه و یا نا گاهانه در تبریز به بهانه هایی واهی دست به تخریب بخشی از این اثر بزرگ ۷۰۰ سال پیش کردند.که داغ و افسوس آن هنوز بر سینه هایمان سنگینی می کند و با این حال در قبال حفظ هویت ملی و اسلامی خود بر نسل حال و آینده چگونه پاسخگو خواهیم بود. و در باره این قصور چه جوابی برای آینده تاریخ زادگاه پرهیمنه و باشکوه خودخواهیم داشت.وآیندگان در تدبیر و دانایی و مسئولیت اجتماعی ما چگونه قضاوت خواهند کرد.
●محمد فرج پور باسمنجی
●عضو کمیته گردشگری خانه توسعه آذربایجان