به مناسبت روز جهانی تئاتر

تئاتر را برآمده از آیین‌های مردمان باستان می‌دانند. حتی در روزگاری که تمدن‌های بزرگ پا به عرصه نگذاشته بودند، مردمان قبایل مختلف، هر کدام برای خود آیین‌هایی داشتند که در آن‌ها، داستان‌ها و افسانه‌های قبایل خود خود را به نمایش می‌گذاشتند. این آیین‌ها چه سوگوارانه بودند و چه جشن‌مانند، در میان مردم قبایل اجرا می‌شدند و به خاطر همین خاصیت اجرایی و نمایشی آن‌هاست که محققان و پژوهشگران تئاتر، آن‌ها را ریشه‌ی تئاتر می‌دانند. کلمه‌ی تئاتر کلمه‌ای متعلق به زبان یونان باستان است و به معنای چیزی‌ست که اجرا می‌شود و نمایش داده می‌شود و همین کلمه، در مورد آیین‌هایی که قدمتی دیرینه دارند و هنوز هم در برخی جاها مثل ایران با تغییراتی اجرا می‌شوند، مصداق دارد.

سال‌هاست که تئاتر بدل به هنری جهانی شده است. جشنواره‌ها و فستیوال‌های بین‌المللی هر ساله پذیرای هنرمندانی از کشورهای مختلف هستند، نمایشنامه‌ها به هر زبانی که باشند، به زبان‌های دیگر و در کشورهای سطح جهان اجرا می‌شوند. گروه‌های تئاتری به عنوان مهمان در سایر کشورها حضور می‌یابند و به عنوان سفیران فرهنگی مردمان کشور خود، با مردمان دیگر، در قالب هنر نمایش، گفتگو می‌کنند. طبیعی است که هنری که هم به واسطه‌ی قدمت و هم به واسطه‌ی وسعت و گستردگی، ارزش و اعتباری یگانه یافته است و به معنای واقعی کلمه، به هنری جهانی تبدیل شده است، در تقویم جهانی، روزی برای خود داشته باشد.

انستیتو بین‌المللی تئاتر که به طور اختصار (ITI) نامیده می‌شود با درک لزوم تعیین چنین روزی، در سال ۱۹۶۱ روز ۲۷ مارس را روز جهانی تاتر اعلام کرد. این انستیتو که در سال ۱۹۴۸ توسط سازمان یونسکو بنیان‌ گذاشته شده و مقر آن در هلسینکی پایتخت فنلاند است، وظیفه دارد هنر تئاتر را به عنوان یک زبان جهانی جهت انتقال مفاهیم مشترک انسانی، بسط و توسعه دهد. در راستای رسیدن به این اهداف بود که در سال ۱۹۶۱ روز ۲۷ مارس توسط «آروی کی وی ماي» رئیس انستیتو، در نهمین کنگره‌ی جهانی تئاتر در شهر وین اتریش، به عنوان روز جهانی تئاتر پیشنهاد شد و با استقبال تمام اعضا، به تصویب رسید. همچنین مقرر شد هر ساله، یکی از هنرمندان شهیر تئاتر پیامی را در راستای اهداف انستیتو بین‌المللی تئاتر بنویسد. اولین پیام روز جهانی تئاتر توسط ژان کوکتو نویسنده و کارگردان مطرح فرانسوی نوشته شد. این پیام که به ۵۰ زبان ترجمه شده بود در صدها روزنامه چاپ و در دسترس عموم قرار گرفت. از آن سال به بعد هر سال یکی از هنرمندان بزرگ عرصه‌ی تئاتر افتخار نگارش این پیام را بر عهده می‌گیرد. هنرمندانی بزرگی چون آگوستو بوآل، ادوارد آلبی، پابلو نرودا، آرتور میلر و… جزو نویسندگان پیام روز جهانی تئاتر در ادوار مختلف هستند.

یون فوسه نمایشنامه نویس برجسته‌ی نروژی که آثارش دارای شهرتی جهانی است و در ایران هم به واسطه‌ی ترجمه و اجرای آثارش نامی شناخته شده است، پیام روز جهانی تئاتر در سال ۲۰۲۴ را نوشته است. آنچه در ذیل می‌آید بخش‌هایی گزیده از این پیام است که با عنوان با مسمای «هنر صلح است» منتشر شده است:

هنر صلح است

هر فردی منحصر به فرد و در عین حال مانند هر فرد دیگری است. ظاهر بیرونی قابل مشاهده ما با هر کس دیگری فرق دارد، البته که خوب است، اما یک چیز دیگر هم هست که درون هر یک از ماست و به تنهایی متعلق به خود شخص به تنهایی است. ممکن است ما این را روح آنها بنامیم. یا ممکن است به این نتیجه برسیم که به آن برچسب نزنیم و آن را به حال خود رها کنیم.

اما در حالی که همه ما شبیه هم نیستیم، شبیه هم نیز هستیم. مردم هر نقطه از جهان اساساً شبیه هم هستند، مهم نیست به چه زبانی صحبت می‌کنیم، چه رنگ پوستی داریم و رنگ موی ما چیست.

این ممکن است به نوعی یک پارادوکس باشد: اینکه ما کاملاً شبیه هم و در عین حال کاملاً متفاوت هستیم. شاید هر فردی ذاتاً در پیوند جسم و روح خود متناقض باشد، ما شامل زمینی‌ترین و محسوس‌ترین وجود و چیزی هستیم که از محدودیت‌های مادی و زمینی فراتر می رود.

هنر، هنر خوب، به روش شگفت‌انگیز خود موفق می‌شود چیزهای کاملاً منحصربه‌فرد را به شکلی جهان‌شمول ترکیب کند. این به ما امکان می‌دهد بفهمیم که چه چیزی متفاوت است – ممکن است بگویید چه چیزی خارجی است – در حالی که جهانی است. با انجام این کار، هنر مرزهای بین زبان‌ها، مناطق جغرافیایی و کشورها را درهم می‌شکند و با این کار نه تنها ویژگی‌های فردی هر شخص، بلکه به معنای دیگر، ویژگی‌های فردی هر گروه از مردم، برای مثال هر ملتی را گرد هم می‌آورد.

جنگ، نبرد با چیزی است که در اعماق همه ما نهفته است: چیزی منحصر به فرد. و همچنین نبردی با هنر است، علیه آنچه در اعماق تمام هنر نهفته است.

من در اینجا نه در مورد تئاتر یا نمایشنامه‌نویسی به طور خاص، که در مورد هنر به طور کلی صحبت کرده‌ام، اما دلیلش این است که چنان که گفتم، تمام هنرهای خوب، عمیقاً حول یک چیز می‌چرخند: چیزی به طور کامل منحصر به فرد، کاملاً خاص، و جهانی کردن آن. یکی کردن امر خاص با امر کلی از طریق بیان هنرمندانه آن: نه از بین بردن ویژگی آن، بلکه برجسته کردن این ویژگی، و اجازه دادن به اینکه آنچه بیگانه و ناآشنا است به وضوح در آن بدرخشد.

جنگ و هنر متضاد یکدیگرند، همانطور که جنگ و صلح متضاد یکدیگرند، به همین سادگی. هنر صلح است.