عید فطر, روزی برای از نو زاده شدن
در زبان عربی برای واژه‌ی فَطر که ریشه‌ی کلمه‌ی فِطر است، معانی ابتدا و شکافتن و اختراع آمده است و بر این اساس عید فطر یعنی روزی که یک مسلمان بعد از یک ماه اجتناب از خوردن و نوشیدن و عبادت و تهذب، برای خوردن و نوشیدن، دهان باز می‌کند. از دیگر سو با توجه به حدیثی معروف از امیرالمومنین امام علی(ع) که می‌فرمایند:
واعلمو عباد الله! ان ادنی ما للصائمین والصائمات ان ینادیهم ملک فی آخر یوم من شهر رمضان: ابشروا عباد الله! فقر غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون.(ای بندگان خدا! بدانید که کوچکترین چیزی که برای مردان و زنان روزه‌دار است، این است که فرشته‌ای در روز آخر ماه مبارک رمضان به آن‌ها ندا می‌دهد: ای بندگان خدا! بشارت‌تان باد که خداوند تمام گناهان شما را آمرزید، پس بنگرید که بعد از این چگونه عمل خواهید کرد.)
می‌توان گفت که این روز روزی است که انسان به گونه‌ای پاک و پاکیزه از گناه، دوباره زاده می‌شود و فرصت دارد تا آغازی دوباره داشته باشد و از هر آن‌چه پیش از این سیرت و روح و روان او را ناپاک گردانیده بود، دوری گزیند و اجتناب کند. بر این اساس، روز فطر که در تمام دنیا توسط مسلمانان جشن گرفته می‌شود، روز نوزایی و روزی برای آغازی دوباره است و بدیهی است که این روز، همه ساله توسط مسلمانان پاس داشته شود.
روز اول شوال هجری قمری، که بعد از رمضان از راه می‌رسد، روز عید فطر نام‌گذاری شده است و این روز یکی از بزرگترین و مهم‌ترین اعیاد مسلمانان تمام جهان محسوب می‌شود.
تعطیلات عید فطر
در همه‌ی کشورهای مسلمان، روز عید تعطیل است ولی بسیاری از کشورها، میزان این تعطیلات را بیش از یک روز تعیین کرده‌اند و برای مثال در کشور مسلمان‌نشین قطر، تعطیلات عید فطر ۱۱ روز است. در کشور ایران تا سال ۱۳۹۰ تعطیلات روز عید فقط به یک روز اختصاص داشت ولی با تصویب قانونی در مجلس شورای اسلامی در شهریور همان سال (۱۳۹۰)، این تعطیلات دو روز اعلام شد. در سال پیش نیز زمزمه‌هایی برای افزایش تعطیلی تا یک هفته به گوش می‌رسید که به نظر می‌رسد به سرانجامی نرسیده است و دو روز اول شوال به عنوان روزهای تعطیل به مناسبت عید فطر، هم‌چنان پابرجاست.
عید فطر و عیدی وحدت‌آفرین
عید سعید فطر فقط یک عید تک نفره نیست. روایت و احادیث متعددی وجود دارد که این روز را به یک حرکت جمعی پیوند می‌هد و در تاریخ نیز این عید مهملی برای حرکت‌های جمعی و وحدت‌آفرین در حوزه‌های اجتماعی و حتی سیاسی بوده است. برای مثال امام هشتم شیعیان حضرت امام رضا(ع) می‌فرماید:
روز فطر، عید مقرر شده تا مسلمانان در این روز گرد هم آیند و برای خداوند ظهور کنند و او را به خاطر نعماتش تعظیم کنند. پس این روز روز عید، روز اجتماع، روز فطر، روز زکات، روز رغبت، روز تضرع و… است. پس خداوند بزرگ دوست داردکه مسلمانان در چنین روزی اجتماعی داشته و در آن، او را ستایش کرده و مقدس دارند.
بر همین اساس است که روز عید را می‌توان روزی برای وحدت مسلمانان دانست. در عین حال، برای مثال امام هشتم، از این روز برای مقابله با مامون عباسی استفاده می‌نماید. زمانی که مامون ایشان را مجبور می‌کند تا مراسم عید فطر را برپا کند ایشان با تمهیدی خاص این عید را به جا می‌آورد و همه‌ی مردم مرو همراه با ایشان فریاد تکبیر سر می‌دهند به طوری که سربازان مامون نیز از امام تبعیت می‌کنند و کار به جایی می‌رسد که مامون از ترس دستور می‌دهد که از میانه‌ی راه بازگردد! یا در حرکتی دیگر، سلیمان بن کثیر به دستور ابومسلم خراسانی بعد از اقامه‌ی نماز عید فطر به ایراد خطبه بر علیه حکومت جبار امویان می‌پردازد.
احکام عید فطر
روزه گرفتن با هر نیتی در روز عید فطر، حرام است. زکات فطره نیز از وجوبات عید فطر است که میزان دقیق آن توسط مجتهدان اصلح اعلام می‌شود. لازم به یادآوری است که پرداختن همین زکات، که جزو واجبات مالی اسلام به حساب می‌آید، در ذات خود حرکتی جمعی محسوب می‌شود. مبالغ و وجوهات جمع شده توسط این حرکت، معمولا به فقیران و نیازمندان اختصاص می‌یابد مگر اینکه مجتهد اموری ارجح‌تر برای آن ذکر نماید. از دیگر احکام این روز، می‌توان به نماز عید فطر اشاره کرد که در زمان غیبت، مستحب و در دوره‌ی حضور امام، واجب است.
آداب و اعمال عید فطر
غسل کردن در شب عید فطر، خواندن دعا و نماز و قرائت قرآن، خواندن دعای استهلال و شب‌زنده‌داری و ادای تکبیرهای مخصوص در این روز از جانب فقیهان و اهل دین توصیه شده است. این تکبیرها «الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر، والله الحمد، الحمدالله علی ما هدانا، وله الشکر علی ما اولانا» جزو تکبیرهای مستحب در روز عید به حساب می‌آیند. در مورد شب‌زنده‌داری نیز از امام باقر(ع) نقل گردیده که امام سجاد(ع) در شب عید فطر در مسجد می‌ماند و تا صبح مشغول نماز بود و شب‌زنده‌داری می‌کرد و می‌فرمودند که: این شب کمتر از شب قدر نیست.