امروز کمتر کسی است که نام ملا صدرا را نشنیده باشد. در مورد شهرت و اعتبار ملا صدرا همین بس که تقیربا در اغلب کلان شهرهای ایران، خیابانی به نام این متفکر بزرگ ایرانی و اسلامی، نام‌گذاری شده است. با این همه، می‌توان گفت که بسیاری از آن‌ها که از آن خیابان‌ها و بزرگ‌راه‌های موسوم به ملا صدرا می‌گذرند، اطلاعات چندانی از صاحب این نام ندارند!
ملا صدرا که به صدرالمتالهین معروف است، فیلسوف و بنیان‌گذار مکتب حکمت متعالیه در قرن دهم و یازدهم هجری قمری است. پدرش خواجه ابراهیم قوام بود مردی دانشمند و صاحب منصب در دورانی که محمد خدابنده قبل آز آنکه شاه شود، فرماندار پارس بود. خواجه ابراهیم که بازرگان نیز بود بچه‌ای نداشت تا اینکه متوسل به درگاه باری تعالی می‌شود. مدتی بعد دعاهایش کارگر می‌افتد و او صاحب پسری می‌شود. اسم پسرش را محمد می‌گذارد و از همان اوان کودکی او را به مکتب می‌فرستد. محمد در محله‌ی قوام شیراز به مدت دو سال نزد ملا احمد نامی، قرائت قران و خواندن و نوشتن می‌آموزد بعد از آن خواجه ابراهیم معلمی خصوصی برای پسرش می‌گیرد تا صرف و نحو را نیز یاد بگیرد. معلم خصوصی‌اش که عبدالرزاق ابرقویی نام داشت فوت می‌کند و همزمان با مرگ شاه طهماسب یکم و کشتاری که شاه اسماعیل دوم برای تصاحب قدرت به راه انداخت، تحصیل محمد به تعویق می‌افتد.
خواجه ابراهیم که شیراز را امن نمی‌دید، همراه با خانواده‌اش به خلیج نشین‌های جنوب ایران روانه می‌شود. حکومت شاه اسماعیل دوم مستعجل بود و یک سال بعد به طرز مشکوکی فوت می‌کند و خواجه ابراهیم دوباره به شیراز برمی‌گردد. همراه پدرش به دنبال شاه محمد خدابنده که به قدرت رسیده بود به قزوین راهی می‌شود و تا دوران جوانی آن‌جا می‌ماند و به ادامه‌ی تحصیل می‌پردازد. در همین دوران است که مردان بزرگی همچون شیخ بهائی و میرداماد و میرفندرسکی نیز آشنا می‌شود و از کلاس‌هایشان بهره می‌برد. در جوانی به دستور پدر برای امورات بازرگانی به بصره می‌رود و بعد از مرگ پدر به شیراز برمی‌گردد تا حجره‌ها و کار پدر را ادامه دهد و هم‌چنان به تحصیلاتش ادامه می‌دهد.
دانش او از چشم شاه عباس کبیر که بعد از غصب قدرت پدر بر مسند قدرت نشسته است، دور نمی‌ماند. ملا صدرا بعد از کسب درجه‌ی اجتهاد به تدریس در مدرسه‌ی خواجه‌ی اصفهان می‌پردازد. نظریات او در مورد مسائل دینی و فقهی به مذاق برخی از اساتید متعصب خوش نمی‌آید و به همین دلیل او را به بدعت‌گذاری در دین متهم می‌کنند. همین اتهام‌ها باعث اخراج او از مدرسه و تبعید به اطراف قم می‌شود. در کهک و قم به او اجازه ورود به حوزه‌ها را نمی‌دهند با این‌حال در مدت زمان ۵( یا به قولی ۷) سالی که در تبعید به سر می‌برد از تحقیق و پزوهش و حتی تدریس باز نمی‌ماند.
شاه عباس کبیر که دانش و توانمندی‌های ملا صدرا را دیده بود خودش علاقه‌ای برای تبعید او نداشت. به همین دلیل وقتی الله‌وردی‌خان گرجی با ساخت مدرسه‌ای در شیراز او را به تدریس دعوت کرد خوشحال شد. ملا صدارا به شیراز که زادگاهش بود برمی‌گردد و بدین ترتیب مهم‌ترین و پربارترین دوره‌ی زندگی‌اش را آغاز می‌شود.
مدرسه‌ی خان که به لطف الله‌وردی‌خان پایه‌گذاری شده بود و در وقفه‌نامه‌ی آن اختیار تدریس هر درسی را به ملا صدرا سپرده بود، به لحاظ تکثر درس‌ها و کیفیت آن، همچون دانشگاهی بزرگ بود. آزادی عملی که در این مدرسه به ملا صدرا داده شد باعث شد تا او تالیفات بسیاری را خلق کند با این حال بزرگ‌ترین و مهم‌ترین چیزی که ملا صدرا از خود برجای گذاشت حکمت متعالیه بود.
حکمت متعالیه‌ای که ملا صدرا در قرن یازدهم بنیان گذاشت، شباهت‌های زیادی با فلسفه‌ی متاخر اگزیستانسیالیسم دارد و همین امر نشان می‌دهد که ملا صدرا تا چه اندازه در دوران خود پیشرو بود و شاید خوانندگان این سطور تحت تاثیر همین مسئله، علاقمند شوند که کتاب‌های ملا صدرا را بخوانند و از دریای دانش او بهرمند گردند.
مروری بر آثار و فلسفه‌ی املا صدرا نشان می‌دهد که مسائلی همچون هستی‌شناسی و حرکت جوهری(که در این حوزه او در حالی که همه‌ی متفکران و فیلسوفان منکر آن بوده و حتی آن را امری غیرممکن می‌دانستند، آن را اثبات نمود) و حقیقت وجود و برهان معروف علیت بنیان آرای او را تشکیل می‌دهند. این آرا در کتاب‌ها و تالیفات او که فهرستی بسیار طولانی را شامل می‌شود، قابل پیگیری است. از مهم‌ترین کتاب‌های این اندیشمند و فیلسوف بزرگ می‌توان به شرح اصول کافی و کشکول و مفاتیح‌الغیب و اسفار عقلی اربعه اشاره کردند.
ملا صدرا بعد از زندگی‌ای پربار و سودمند و سرشار از تحقیق و پژوهش، در سال ۱۰۴۵ در ۶۶ سالگی چشم از جهان فرو بست. مرگ او که در بصره اتفاق افتاده بود ضایعه‌ای بزرگ برای نه تنها ایران که برای جهان به حساب می‌آمد. با مرگ او بسیاری از نوشته‌هایش ناتمام مانند ولی علیرغم این مسئله، او هم‌چنان فیلسوفی است که در نتیجه کارهایش، در حوزه‌ی تفکر و اندیشه و فلسفه، بر صدر نشسته است.
به پاسداشت تمام تلاش‌های او، در تقویم رسمی ایران، روز اول خرداد را روز بزرگداشت ملا صدرا ثبت کرده‌اند.
