جلوی رهاشدگی کهن شهر تبریز و جریان فرار سرمایه را سد کنیم

در نشست اعضای اندیشکده عصر جدید تبریز و موسسه ی فرهنگی ،هنری و پژوهشی آذرپویش تدبیر که در مرکز رشد و نوآوری دانشگاه صنعتی سهند تبریز برگزار شد دکتر مجید بهشتی روی مدیر عامل سابق خانه ی توسعه ی آذربایجان و استاد مدعو دانشگاه تبریز به باید ها و نباید ها در توسعه ی کهن شهر تبریز پرداخت که فصل نیوز به عنوان پایگاه خبری پیگیر مسائل مدیریتی و توسعه ی کلانشهر تبریز به بخش های از نکته نظرات این صاحب نظر و کارشناس رسمی دادگستری در حوزه شهرسازی اقدام نماید.

دکتر بهشتی در پاسخ به این سوال اعضای اندیشکده عصر جدید که شهر تبریز محتاج  طراحی ابر پروژه های توسعه است می گوید. ابر طرح هایی که بتوانند شهر را به سمت توسعه پایدار رهنمون شوند. همه نیازهای شهر به سکونت، کار، تفریح و سرگرمی و حتی گردشگری و تولید انرژی پاک در این ابر پروژه ها باید در کنار هم دیده شوند و حداقل بتوانند در قالب یک محله شهری یا ناحیه شهری ایفای وظیفه نمایند.

در این رویکرد دیگر تک تک مالکین و صاحبان اراضی شهری اختیار بازسازی و نوسازی تک بناها را قاعدتا ندارند و با یک طرح مشخص یک مجموعه بزرگتر بازآفرینی و روزآمد می شود. در قالب یک ابر پروژه و البته در داخل محدوده بافت پر شهر. البته قائل هستم که در مجموعه مدیریتی شهر در شرایط کنونی در کنار مدیران متخصص، لایق، تیز هوش و هوشیار با انبوهی از شبه مدیران غیرمتخصص رانتی چلمن، گول و کندفهم مواجهیم. که سطح مدیریتی شهر را پایین آورده اند. و اجازه دید مناسب و منطقی برای آینده شهر و تعریف طرح های محرک توسعه را نمی دهند، باید به طریق محترمانه ای اینها کنار گذاشته شوند. تا زمینه برنامه ریزی دراز مدت برای شهر و منطقه فراهم گردد.

این طرح ها باید توسط خود مردم مطرح، طراحی ، برنامه ریزی، اجرا و مورد بهره برداری قرار گیرند. البته وقتی صحبت از مردم می شود. منظور تشکل هایی از مردم است که دارای توان برنامه ریزی، طراحی و اجرای طرح های بزرگ در شأن کلانشهر تبریز هستند. در گذشته نمونه هایی مانند خانواده خویی ها و توکلی ها را داشتیم و اینها می توانند بازتولید شوند.

البته ایجاد شرایط برای بازتولید همچو مجموعه هایی الان بسیار سخت شده است. چرا که در شرایط کنونی با رها شدگی شهر از یک سو و جریان فرار سرمایه از سویی دیگر مواجهیم. لذا  علیرغم وجود و فعالیت مدیریت سرمایه گذاری در شهرداری تبریز، حمایت از سرمایه گذاران بومی که بتوانند همچو جریاناتی را در شهر شکل دهند. به ندرت صورت می گیرد. قطعا در بازگشایی خیابان های جدید کمک به بازتولید همچو مجموعه ها و کمک به شکل گیری جریان های بزرگ سرمایه گذاری بومی و محلی در محلات و مناطق شهری می تواند با استفاده از بستر قانونی قانون نوسازی فراهم گردد. در این زمینه برای مناطق غربی شهر که در سال های گذشته به شدت دچار رهاشدگی بوده اند. بازطراحی در شهرک امام ، کوی شهید بهشتی و حتی در بافت های قدیمی و فرسوده شهر … می تواند مطرح شود.

باید هفتم: در زمینه رویکرد سوم، بخش اصلی کار برای رفع بی عدالتی اجتماعی در شهر و ایجاد یک دموکراسی مشارکتی در شهر و علی الخصوص در بافت های حاشیه شهری در وهله نخست است. همه پروژه های مسکن ملی، حمایت های اجتماعی از مسکن استیجاری و مسکن  مهر در این گونه بافت ها و ترجیحاً با مشارکت اهالی با بازگشایی معابر طرح های توسعه و استقرار این طرح ها در بدنه معابر و واگذاری به ساکنین همان بافت ها باید انجام پذیرد. طرح دیدگاه های تملک و آزادسازی به شدت نگاه مخربی است و در این رویکرد با تمرکز سرمایه گذاری ها در محدوده های محتاج نوآفرینی و احیاء و مرکز پروژه های دستگاههای اجرایی و از جمله شهرداری ها می توان از آثار هم افزایی فعالیت ها هم بهره مند شد. دکتر بهشتی روی به مشکل حاشیه نشینی تبریز نیز اشاره می کند و میگوید :

باید هشتم: راه کار حل چالش حاشیه نشینی در تبریز قبول مسئله و طراحی با مردم برای آن است. این امر محتاج وجود مشاورانی دلسوز و قوی در شهر است.

ببینید در موضوع رفع بی عدالتی اجتماعی در شهر قدری به این موضوع پرداختیم. در موضوع حاشیه نشینی باید، موضوع را از این منظر نگاه کنیم که تاکنون طرح مشخصی برای موضوع حاشیه نشینی ارائه نشده است.

واقعیت امر این است که شهر تبریز به شدت از فقدان مشاوران صالح محلی رنج می کشد. نبود مشاورین محلی و تحمیل مشاورین ضعیف ملی از دوره پهلوی دوم و حتی دوره پس از انقلاب اسلامی به شهر و منطقه شهری موجب گردیده است. که شهر فاقد طرح و برنامه مشخصی برای حل چالش حاشیه نشینی باشد. قطعا مشاوری که برای نشان دادن قدمت تاریخی شهر از ابزار فرم حیوان پیش از تاریخ برای فرم کالبدی شهر کهن و با پیشینه تاریخی استفاده می نماید. توان درک و شناخت ابعاد مشکل حاشیه نشینی را نداشته و نمی شد هم انتظاری داشت.

مطالعات حاکی از آن است که عدم تشخیص صحیح مسئله نیاز حاشیه نشینان در دوره پس از انقلاب اسلامی و انطباق خروجی طرح های آماده سازی شهرک های پرواز، گلشهر و یاغچیان در جنوب شرقی شهر تبریز و شهرک های باغمیشه، رشدیه، فرشته، صالح آباد ، نصر و مرزداران در شمال شرق و ارم، رضوانشهر و محمدیه در شمالغرب و وزیرآباد، شهرک رازی، اندیشه در جنوب غرب، توسط مشاورین به عنوان مناطق کارمند نشین و واگذاری آنها به اقشار کارمندی نتوانسته است. راه کاری حتی نیمه مؤثر برای حاشیه نشینی در شهر تبریز باشد. و توسعه سکونتگاههای غیر رسمی شهر در محدوده های وسیعی از مناطق ۱،۴،۵ و ۱۰ شهر تبریز، عمدتاً بر روی گسل اصلی شهر ، ساختمانهایی ریز دانه، با سطح اشغال بالا، عمدتا یک طبقه با مصالح ساختمانی غیر مقاوم و البته با میزان خطر پذیری زیاد هستند که بیش از ۴۰۰ هزار نفر را در خود جای داده اند. و تبریز بعد از تهران بیشترین حاشیه نشین را در بین کلانشهرها داراست.

نگاه طرح تفصیلی نیز در طی سال های دوره پس از انقلاب اسلامی، راهبردی محافظه کارانه و نگاه قبول واقعیت حاشیه نشینی و به رسمیت شناختن آن و راه کار قبول بازسازی و نوسازی قطعه به قطعه تدریجی با اعمال سیاست های تشویقی با اعطای تراکم ۲۰۰% برای قطعات زیر ۱۰۰ متر بوده است. موضوعی که به بغرنج تر شده هر چه بیشتر موضوع انجامیده است. نوسازی در قطعات زیر۱۰۰ متر با رعایت عقب نشینی های جزئی در معابر که موجب کوچکتر شدن قطعه بندی ها و احداث ساختمان هایی بدقواره و نابسامان شده است.

در شرایط کنونی اکثریت ساخت و سازها در این مناطق بدون پروانه و در موارد با پروانه ساخت و ساز به شکل مازاد بر پروانه می باشد. که به شکل گیری نوع جدیدی از حاشیه نشینی در آپارتمان هایی فاقد شرایط بهداشتی لازم منجر گردیده است. ساخت و ساز در مناطقی با ضعف درونی “دسترسی به معابر نامنظم” و بدون رعایت ضوابط فنی که در هر حال سکونتگاههایی با کیفیت پایین، غیر رسمی و برنامه ریزی نشده اند.

طرح جامع جدید در تجزیه و تحلیل شهر، راهبرد منتخب را نوسازی کامل بافت های فرسوده و قدیمی شهر و محلات حاشیه نشین و توانمند سازی ساکنین آنها با اعتبارات دولتی و شهرداری و جایگزینی اعتبار پروانه های مسکن مهر در پروژه های نوسازی مذکور به دلیل وجود زیرساخت های مناسب موجود در بافت قدیمی می داند. و در پیشنهادات در منطقه ۵ طرح بر کاهش جمعیت این مناطق و تخلیه نواحی احداثی بر روی اراضی با خاک نامناسب و پیشنهاد تخریب واحدهای مسکونی در ناحیه ۲ منطقه ۵ تاکید دارد. و نیز جلوگیری از گسترش حاشیه نشینی در شهر و محدود کردن فعالیت های ناسازگار در اراضی  منطقه و بهسازی ، ساماندهی و نوسازی بافت های حاشیه ای و ناکارآمد موجود شهر تبریز… تاکید دارد. بحث درستی است ولکن با کدام اعتبار می توان محدوده هایی وسیع را با رضایت اهالی تملک نمود و چگونه می توان از بارگذاری بیشتر جمعیت جلوگیری نمود.

لذا به نظر می رسد: هیأت حاکمه توسعه شهری در شهر تبریز و دست اندرکاران امر، موضوع حاشیه نشینی به هر حال در شهر به رسمیت شناخته شده است و  در شرایط کنونی عزم جدی برای ورود به موضوع وجود ندارد.

از نظر بنده بدون عزم جدی دست اندرکاران و عدم وجود طرح مشخص برای حل چالش حاشیه نشینی کاری نمی توان کرد. تجارب دیگر کشورها حاکی از امکان پذیری حل چالش با عزم جدی هیات حاکمه شهری، با ورود و استفاده از خدمات مهندسان مشاور خبره داخلی و خارجی، انجام کار مشارکت اجتماعی و توانمند سازی واقعی جوامع و استفاده از تجربیات انبوه سازان متخصص می باشد. که با به مشارکت کشیدن حاشیه نشینان و توجیه آنان به افزایش سرمایه و دارایی آنها در جریان بازسازی و نوسازی همزمان با بهبود کیفیت زندگی در محله و ناحیه در همان محل بازسازی و نوسازی را به فرجام می رسانند.

تجربه بسیاری از کشورها در پروژه های تجمیع ، تفکیک مجدد و نوسازی محلات هدف می تواند چراغ راهنمای کار باشد. البته به شرطی که همه دستگاه های ذیربط بدون نگاه درآمد زایی برای خود، وارد محلات هدف شده و پروژه ها در حد و اندازه منطقی در حد واحد همسایگی یا یک زیرمحله یکپارچه طراحی و اجرا گردند. طراحی با استانداردهای مناسب روز جهانی و با بهره گیری از نظریات ساکنین و بهره برداران آتی محلات باید مورد هدف باشد.

در ادامه این نشست آقایان دکتر حسین میرزایی استاد ممتاز گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور ،دکتر صابر حیدرقلی زاده،معاون دانشگاه جامع علمی _کاربردی آذربایجان شرقی ،دکتر محمد فرج پور باسمنجی فعال فرهنگی و مدرس علوم ارتباطات دانشگاه، دکتر نادر حاتمی جامعه شناس ،محمدباقر واصلی حقوقدان ، دکتر حسن عباسی عضو هیئت علمی الهیات دانشگاه ، امید شرکت تبریزی مدیر مسئول ندای بی صدا و عادل قادری مدیر موسسه ی خبری و تصویری فصل خبر و جمعی از کارشناسان به تشریح دیدگاه های خود در موضوعات مطروحه پرداختند.